Birokratija

BIROKRATIJA

     Termin birokratija je skovao francuski ekonomista Gurno (M.V. de Gurnay, 1712-1759) od francuske reči bourette (gruba tkanina kojom su presvlačeni činovnički stolovi, po čemu je činovnički ured nazvan biro) i gčke riječi kratein (vlast, vladavina). Od nastanka, termin je objašnjavan na razne načine. U nauci su rasprostranjena tri glavna načina upotrebe pojma birokratija:
       Prva i najtradicionalnija upotreba je u političkoj nauci. Birokratija je shvaćena kao vladavina uz pomoć činovničkog ureda. Drugim rečima to je vladavina uz pomoć državnih službi u kojima sede imenovani, a ne birani funkcioneri hijerarhijski organizovani i zavisni od suverenog autoriteta. To je vladavina prava i poretka, ali, istovremeno, i vlast bez učesća podvlasćenih.
       Drugo značenje pojma je vezano za M. Vebera (Weber), a koriste ga pretežno sociolozi i istoričari. Birokratizacija je racionalizacija kolektivnih aktivnosti. To je centralizovani sistem državnih organizacija koji počiva na razvijenoj mreži bezličnih pravila, funkcionalnoj specijalizaciji i odgovornosti nosilaca službi.   
        U trećem negativno-kritičkom, značenju birokratija je sinonim spore, aljkave, koruptivne i neodgovorne kancelarijske službe koja je istovremeno sklona zloupotrebi vlastitog polozaja.

 

Birokrat

        Birokratija predstavlja poseban društveni sloj koji se profesionalno bavi poslovima rukovođenja, upravljanja i ˝organizacija u društvenoj administraciji i drugim velikim hijerarhijskim organizacijama˝. Osim toga, sa birokratijom se, nerijetko, identificiraju društveni i politički odnosi u nekoj društvenoj zajednici, gdje određeni slojevi ljudi, relativno nezavisni ili, čak, potpuno samostalni, izvan bilo kakve demokratske kontrole i mogućnosti utjecaja širokih slojeva, upravljaju društvenim poslovima. 

        Ono bez čega bi birokratija bila nezamisliva jeste veoma razvijena podela rada, ˝specijalizacija˝ za obavljanje određene vrste poslova, precizno postavljenja zaduženja, nadležnosti, subordinacija ˝višima˝ u odnosu na ˝niže˝ i tome slično.

           Narastanju birokratije i birokratiziranju društvenih odnosa pogodovalo je niz činilaca. Istaknimo samo neke. Ne samo u kapitalističkom, nego i u tzv. socijalističkim zemljama, veoma je proširen državni aparat tj. došlo je do umnožavanja državnih funkcija potom su nastali veliki sistemi u privredi, javnim službama, politici, u vojnoj oblasti itd., a što je upravo organizirano na jednoj centralističkoj, odnosno hijerarhiziranoj osnovi.

          Proces birokratizacije se odvijao tako što su sve više jačali izvršni organi (vlada, ministarstva, administracija) na račun predstavničkih i zakonodavnih organa (skupštine, odnosno parlamenta). Nešto slično se dešavalo i na planu političke djelatnosti, tj. u radu političkih partija i sindikata. Odvijao se proces sve većih dominacija rukovodstva nad članstvom, tj. koncentriranje političke moći u vrhovima tih političkih struktura.
Treba naglasiti da, kad je rieč o birokratiji i birokratskom organizaciju društva, većina teoretičara ima negativan stav prema toj vrsti pojave. Međutim, ima i onih koji jedino u njoj vide mogućnost racionalnog i efikasnog organiziranja društva, odnosno obavljanja određenih poslova. 

          Međutim, ako bismo pokušali ovakva stnovišta proveravati na primerima dokazano birokratskih društava, odnosno država, poput staljinističke prakse u bivšem SSSR-u, ali i na toj matrici organizovanja nekih drugih zemalja, uverićemo se da ovi drugi nisu bili u pravu.
S druge strane treba imati u vidu tzv. birokratski mentalitet i praksa veoma adaptabilni, da se bez većih problema mogu prilagođavati različitim situacijama, te u fizionomijskom smislu mienjati, a da se, pri tome, uopšte ne izgubi suština. Otuda je i borba protiv birokratije, a za koju se tako uporno mnogi zalažu, sizifovski težak posao.

 Max Weber o birokratiji

        Maks Veber je sjajno zapazio proces birokratizacije u svim sferama građanskog društva počev od vojne organizacije, izgradnjom ratnih mašina i političkog birokratizovanog poretka, do birokratije institucija za obrazovanje. Birokratiju posmatra pre svega kao princip racionalne organizacije i ističe karakteristike njene organizacione strukture i načina delovanja. Iako veoma ceni tehničke prednosti birokratske organizacije, bio je svestan i njenih nedostataka.

         Po Maksu Veberu u osnovi svake birokratije je visokorazvijena društvena podela rada. Stoga su osnovne pretpostavke za njen razvoj: porast opštih javnih poslova, izvestan razvoj novčane privrede kao uslova za dobijanje stalnih prihoda, kvantitavni razvitak upravnih zadataka, rastuće potrebe za javnim redom i razvoj saobraćaja.

     Birokratiju karakterišu: visok stepen podele rada, racionalizacija poslova, administracija zasnovana na formalnim pravilima, specijalizacija, ekspertsko znanje. Svaki član birokratskog sistema ima svoj utvrđeni položaj i određena prava i obaveze. Poslovi se obavljaju na osnovu bezličnih pisanih dokumenata, bez ličnih strasti, ljubavi ili mržnje, potpuno nezavisno od subjekta. Birokratija konstituiše svoj poseban interes nasuprot društvenom, zatvara se, odvaja od javnosti i teži tajnosti. Moć birokratiji daju hijerarhija autoriteta, podela rada, pisana pravila, pisana komunikacija i bezličnost.
Birokratsku vlast konstituišu tri elementa: redovne delatnosti koje obavlja određena birokratska struktura, funkcija komandovanja i planska selekcija birokratskih kadrova sa određenim kvalifikacijama.

        Veber smatra da je birokratija najracionalniji i najsavršeniji oblik organizacije vlasti i upravljanja društvenim poslovima. Njene prednosti su pre svega: tačnost, preciznost u obavljanju poverenih poslova, objektivnost u vršenju zadataka, nivelacija klasnih razlika i demokratizacija javnog života. "Ukoliko princip slobodnog tržišta nije u isti mah ograničen, piše Veber, dosledno sprovođena birokratska vladavina znači univerzalnu vladavinu klasnog položaja." Istovremeno ukazuje i na povezanost birokratizacije i porasta javnih izdataka.

        Maks Veber birokratiji pripisuje sposobnost trajnog samoobnavljanja strukture moći, koja ne zavisi mnogo od tipa režima i karaktera političkih aktera. Trajnost birokratije se zasniva na njenoj tehničkoj nadmoćnosti, racionalnosti njene organizacije, stručnosti i virtuoznosti u obavljanju poslova, zavisnosti materijalne sudbine od funkcionisanja birokratske mašine. S druge strane posedovanje sredstava upravljanja postaje zamena za posedovanje sredstava za proizvodnju, kao osnove političke moći. Birokratija postaje svemoćna, čak su i apsolutni monarsi nemoćni pred njenom stručnošću i sposobnostima.

        "Kad je jednom uspostavljena, birokratija spada u društvene strukture koje je najteže razoriti. Birokratizacija je ono specifično sredstvo pomoću koga se zajedničko delanje prevodi u racionalno uređeno društveno delanje. Kao instrument podruštvljavanja odnosa vlasti, birokratija je oduvek bila i ostaje prvorazredno sredstvo moći u rukama onoga koji raspolaže birokratskim aparatom. Jer pod istim ostalim uslovima, plansko uređeno i vođeno društveno delanje je nadmoćnije od svakog masovnog ili zajedničkog delanja koje mu se suprostavlja. Onde gde je birokratizacija uprave jednom potpuno sprovedena, stvoren je jedan nov oblik odnosa vlasti, koji je praktično nesalomljiv."

       Procesi birokratizacije su konstantni a "ideja o mogućnosti odstranjenja ove organizacije postaje sve više utopistička". Iako ceni tehničke prednosti birokratske organizacije Maks Veber u birokratizaciji vidi pesimističku crtu civilizacije. Proces sveopšte birokratizacije i racionalizacije je celu privredu a potom i ceo život sveo na racionalnu računicu. Pomoću nje "svaki radnik se pretvara u jedan točkić ove mašine i sve intimno priprema da se tako i oseća", tako "da se samo pita može li od tog malog točkića postati malo veći". Uniformne i racionalne procedure birokratske prakse sprečavaju spontanost, kreativnost i individualnu inicijativu. Impersonalnost službenog ponašanja stvara "specijaliste bez duha". Zato Veber postavlja pitanje šta će iz toga proisteći. "Mi rado priznajemo da se na čelu našeg upravnog aparata nalaze časni daroviti ljudi, piše Veber, i da uprkos svim izuzecima ti ljudi imaju izgleda da se uzdignu u činovničkoj hijerarhiji, upravo kao što i univerziteti (uprkos svim izuzecima) pružaju mogućnost za selekciju darovitih. Ali ma koliko bila strašna pomisao da bi svet jednom mogao biti naseljen samo profesorima - morali bismo pobeći na pusto ostrvo kada bi se tako što dogodilo - još strašnija je pomisao da svet treba da bude naseljen samo onim malim točkićima koji se grčevito drže svog malog društvenog položaja i teže da se domognu što većeg... Ova strašna želja za birokratijom navodi čoveka na očajanje." Taj pravac razvoja zarobljava i ograničava čak i intimni svet čoveka. Zato ljudi postaju nervozni i preplašeni i čim "taj poredak za trenutak popusti" i "bespomoćni kad se iščupaju iz potpune prilagođenosti tom poretku". 

        Veber mračno zaključuje "da u svetu već preovlađuje takav tip ljudi - to je pravac u kome se već krećemo. Ali glavno pitanje nije u tome kako možemo pomoći i ubrzati taj razvitak, već šta možemo suprostaviti toj mašini da bismo spasli ostatak čovečanstva od ovog rasparčavanja ljudske duše, od ove apsolutne prevlasti birokratskih životnih ideala." U ovom mračnom, pesimističkom stavu sadržan je i sav humanizam, ali i bespomoćnost oštrog analitičara Maksa Vebera.

Mali rečnik:

Birokrat(a) – (franc.bureaucrate)
1. predstavnik birokratskog sistema uprave
2. službenik koji sve probleme rješava za kancelarijskim stolom (strogo po propisima , pretjerani formalista )

Birokratija – (franc. Bureau + grč. Krateo – vladam )
zbir Birokrata

Birokratizam - (franc. Bureau + grč. Krateo – vladam )
1. sistem upravljanja u kojem se državna vlast oslanja na činovnike ;
vladavina činovništva
2.pretjerani formalizam u vršenju dužnosti , rješavanja ˝strogo po propisima˝ bez obzira na suštinu pitanja

Demokrat(a) – (grč. Demos - narod + grč. krateo – vladam)
Pristalica demokracije , čovjek slobodoljubivih pogleda

Demokracija - (grč. Demos - narod + grč. krateo – vladam)
1.oblik državnog uređenja u kojem suverena vlast pripada narodu
2.poštovanje jednakosti i slobodnog učešća u društveno-političkom životu : sloboda uopšte

LITERATURA :

Jusuf Žiga – uvod u sociologiju ( 2 dopunjeno izdanje),Sarajevo 2003.godine
Dr. Radomir Aleksić – rječnik stranih riječi (Prosveta) Beograd
Internet (web stranice filozofskog fakulteta u Zagrebu, Beogradu)
Enciklopedija političke kulture,Savremena administarcija, Beograd 1993
/www.artnit.net / Stefan Tanasijević